Üzärlik türkmen halk tebipçiliginde we ylmy lukmançylygynda tebigy derman serişdesi hökmünde keselleriň 50-den gowragynyň garşysyna ulanylýar, ýagny ol ýokary dem alyş ýollarynyň we aşgazan-içege sökelliklerinde, deri sökelliklerinde, ýürek we gan-damar kesellerinde giňden peýdalanylýar. Türkmen halkynyň täze jaýa göçmek, gelin edinmek ýaly milli toý däp-dessurlarynda hem üzärlik tütetmek däbi berjaý edilýär. Her bir öýde bir desse üzärlik saklanýar, sebäbi il arasynda üzärlik oty mukaddes ösümlik hasaplanylýar. Bu ösümlik ähli howplaryň hem-de betbagtçylyklaryň, keselleriň öňüne böwet bolýar, birnäçe ýokanç keselleriniň ýaýramagynyň öňüni alýar we öýüň howasyny tämizläp durýar. Bu maksat üçin üzärligiň tüssesi peýdalanylýar. Häzirki zaman ylmy tarapyndan bu gadymy usulyň örän netijeli häsiýete eýedigi tassyklanyldy.

Dürli halklarda dürli at bilen meşhur bolan üzärligiň tüssesi adamyň saglygy üçin howply bakteriýalaryň öňüni alýar. Ýurdumyzyň dürli ýerlerinde hem bu ösümligiň ady: “ýüzärlik”, “üzärlik”, “zaldirk”, “täteltgi”, “iswent”, “adraspan” ýaly görnüşde atlandyrylyp, ol gadym wagtlardan bäri halk lukmançylygynda giňden peýdalanylyp gelinýär.

Bu ösümlik barada gadymy “Awestada” hem ýatlanylyp geçilýär (biziň eýýamymyzdan öňki VII-V asyrlar), onuň melhemlik häsiýetleri barada gadymy grek alymlary ýazyp geçipdirler. Merkezi Aziýada ýaşap geçen tanymal lukmanlar Abu Ali Ibn Sinanyň “Lukmançylyk ylmynyň kanunlary”, Seýit Ysmaýyl Gürgenliniň “Tebipçiligiň ýan kitaby” we Muhammet Hüseýiniň “Melhemler hazynasy” atly eserlerinde hem bu ösümlik barada gymmatly maglumatlara duş gelmek bolýar.

Gahryman Arkadagymyzyň jöwher paýhasyndan dörän “Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri” atly köpjiltli ylmy-ensiklopediki kitabynda bellenip geçilişi ýaly, üzärlik Türkmenistanyň çäginde bitýän güýçli hem-de täsirli dermanlyk ösümligidir. Bu gymmatly kitapda beýan edilişine görä, üzärligiň güýçli dermanlyk häsiýetiniň bolmagy onuň düzüminde dürli alkoloidleriň bardygy bilen düşündirilýär. Bu ösümligiň otunda 1,5-3 %-e çenli alkoloid (takmynan, 60 % peganin), kökünde 2-2,7 %-e çenli alkoloidler (esasysy — garmin, şeýle hem wazisin we wazisinon), tohumynda bolsa 3,5-6 %-e çenli alkoloidler (onuň 60 %-i garmalin, 30 %-i garmin, az mukdarda garmalol, peganin hem dezoksiwazisinon) saklanýar. Şeýle hem üzärligiň tohumynda boýag maddalary we 14,25 %-e çenli ýag bardyr.

Lukmançylykda üzärligiň oty (ösümligiň ýerüsti bölegi) we onuň tohumy giňden peýdalanylýar. Üzärligiň oty aprel-maý aýlarynda ýygnalyp, adaty usulda guradylýar. Ony kagyz ýa-da mata haltada 1-2 ýyl saklamak bolýar.

Üzärlik ýiti respirator ýokanç kesellerinde, dürli nerw dartgynlyklarynda örän gowy täsir edýär. Bitmeýän ýaralarda üzärligiň jöwheri bilen ýuwmak ýaranyň tiz bitmegine getirýär. Ýurdumyzyň şypahanalarynyň ählisinde diýen ýaly üzärlikden ýörite taýýarlanylýan wannalar hem näsaglara örän uly peýdasyny getirýär.

Türkmen halkynyň bagtyýarlygy we abadançylygy, ýurdumyzda alnyp barylýan sagdyn durmuş syýasatynyň üstünlikli durmuşa geçirilmegi ugrunda ýadawsyz alada edýän Gahryman Arkadagymyzyň hem-de Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň janlary sag, ömürleri uzak bolsun, il-ýurt bähbitli beýik işleri mundan beýläk-de rowaçlyklara beslensin!

Züleýha MUHAMMEDOWA,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň Patologik fiziologiýa kafedrasynyñ uly mugallymy.