Berkarar döwletimizde ilatyň ýaşaýyş durmuş derejesini gowulandyrmak, milli saglygy goraýyş we derman senagaty ulgamyny kämilleşdirmek ugrundaky döwlet syýasaty üstünlikli dowam etdirilýär. Raýatlara dürli kesellere garşy döwlet tarapyndan tölegsiz berilýän derman serişdeleriň ýokary hilli bolmagy hem-de öz wagtynda üpjün edilmegi berk gözegçilikde saklanýar. Ýurdumyzda öndürilýän derman serişdeleriniň, sanjym we beýleki saglygy goraýyş maksatly önümleriň görnüşlerini artdyrmak boýunça hem zerur çäreler amala aşyrylýar.

Türkmenistan dünýäniň döwletleri, iri halkara guramalary bilen saglygy goraýyş ulgamy boýunça köptaraplaýyn gatnaşyklary barha berkeýär. Telelukmançylyk we telemaslahatlar arkaly özara tejribe alyşmak,amaly lukmançylyga öňdebaryjy usullary ornaşdyrmak ýaly möhüm ugurlar boýunça ylmy diplomatiýa babatda hyzmatdaşlygyň täze ugurlaryny öňe sürmek bilen, Birleşen Milletler Guramasynyň Ýöriteleşdirlen, düzümleri, şol sanda, Bütindünýä Saglygy Goraýyş Guramasy bilen işjeň hyzmatdaşlyk ösdürilýär.

Suw, adamyň barlygy üçin özboluşly we çalşyp bolmajak çeşme. Şeýle-de bolsa, lukmançylyk ylmynyň köp bölümleriniň (fiziologiýa, arassaçylyk, sanitariýa mikrobiologiýasy) nukdaýnazaryndan adam sarp etmegi üçin niýetlenen suw diňe bir daşky gurşaw obýekti däl-de, eýsem ulanylýan ýerlerine baglylykda hersiniň öz talaplary bolan obýektler toplumydyr. Gündelik sarp etmek üçin iýmit önümi hökmünde saglyk üçin möhüm komponentleriň çylşyrymlylygy we fiziologiki dolylygy bilen häsiýetlendirilmelidir, optimal organoleptiki aýratynlyklary bolmaly we içindäki zyýanly hapalaryň mazmuny - biologiki, himiki, fiziki - kesgitlenen döwlet standartlaryndan ýokary bolmaly däldir. Senagat, biotehnologiki, oba hojalygy we azyk önümçiliginde çalşyp bolmajak çig mal hökmünde suw tehnologiki prosesleriň talaplaryna laýyk gelmelidir. Highokary arassa suw analitik himiýada, neşe tehnologiýasynda we dermanlyk we çaga iýmit önümlerini öndürmekde zerur komponentdir. Şeýle-de bolsa, ulanylýan ýerlere garamazdan, ähli suw desgalary epidemiýa taýdan howpsuz bolmalydyr. Adamyň sarp etmegi üçin niýetlenen suwuň howpsuzlygy meselesiniň ähmiýeti BSGG-nyň resminamalarynda öz beýanyny tapdy.

Suwuň sanitariýa we mikrobiologiki gözlegleriniň esasy wezipeleri we ýörelgeleri Suwuň sanitariýa we mikrobiologiki synagy, suw ömrüniň adam ömri we saglygy üçin synag edilýän biologiki howpuň derejesini kesgitlemek üçin niýetlenendir.

Öwrenilýän suw howasynda ýokanç keselleri döredýän patogenleri göni kesgitlemek möhüm, ýöne sanitariýa we mikrobiologiki gözlegleriň ýeke-täk böleginden daşda. Patogen mikroorganizmleriň ýüze çykarylmagy öwrenilýän obýektiň sanitariýa ýagdaýyny aýdyň görkezýär, ýöne ýüze çykarylmazlyk epidemiýa howpsuzlygyny ýeterlik we ygtybarly tassyklamak üçin ýeterlik däl.

Munuň sebäbi, häzirki zaman mikrobiologiýany ösdürmekde gazanylan üstünliklere, immunologiki we molekulýar biologiki usullaryň işe girizilmegine we patogen mikroorganizmleri gönüden-göni ýüze çykarmak we kesgitlemek henizem birnäçe kynçylyklar bilen baglanyşyklydyr. Ine, diňe esasylary:

• Belli bir suw howdanynda bolup biläýjek patogen mikroorganizmleriň görnüşleriniň sany we dürlüligi gaty uludyr, şonuň üçin ähli patogenleri kesgitlemek manysyz we ýönekeý mümkin däl;
• Patogen mikroorganizmler suw howdanynda hemişe ýok we olaryň sany patogen däl ýa-da pursatparaz mikroorganizmleriň sanyndan ep-esli az. Şonuň üçin patogen mikroorganizmleri izolýasiýa etmek, häzirki zaman saýlama serişdeleri ulananyňyzda-da saprofitiki (maksatly däl) mikroflora bilen bäsleşige çydap bilmeýändikleri sebäpli mümkin däl. Mundan başga-da, olaryň köpüsi medeniýetsiz ýagdaýda (bakteriýalar ýaşaýar, ýöne ýokumly serişdelerde ösmeýär). Olary ýüze çykarmak üçin ýeterlik patogen mikroorganizmleriň derejeleri diňe epidemiýa wagtynda ýüze çykýar.
• Patogen mikroorganizmleriň suw howdanynda paýlanyşy deň däl, we patogen mikroorganizmleriň gözegçilik üçin alnan nusga girmezligi gaty ähtimal.
• Opportunistik mikroorganizmler sebäpli döreýän keseller, ilatyň keseliniň gurluşynda barha möhüm rol oýnaýar.

Şonuň üçin patogen mikroorganizmleri kesgitlemegiň negatiw netijeleri öwrenilýän suw howdanynyň epidemiki howpsuzlygyny ýeterlik ygtybarlylyk bilen görkezmeýär. Düzgün bolşy ýaly, birnäçe kadadan çykmalar bilen patogen mikroorganizmleriň bardygyny öwrenmek diňe epidemiologiki sebäplere görä geçirilýär. Düzgünleşdiriji resminamalara görä, görnüşlerine baglylykda suw desgalarynda patogen we pursatparaz mikroorganizmlere salmonella, şigella, pseudomonalar (Pseudomonas aeruginosa), Stafilokokk aureusy, enterowiruslar we käbir protozoa degişlidir.

Suw desgalarynyň sanitariýa ýagdaýyna gündelik yzygiderli gözegçilik etmek we suwy arassalamak tapgyrlarynda gözegçilik esasan gytaklaýyn, adam we haýwan zyňyndylary tarapyndan öwrenilýän obýektiň hapalanma derejesini kesgitlemek arkaly amala aşyrylýar. Gytaklaýyn dolandyryşyň logikasy gaty ýönekeý.

• ýokanç kesel patogenleriniň suwa girmeginiň esasy çeşmeleri näsag adamlar ýa-da haýwanlar ýa-da göterijilerdir;
• mikroorganizmleriň esasy bölegi, şol sanda patogenler, adamlar we ýyly ganly haýwanlar tarapyndan daşky gurşawa iki ýol bilen bölünýär: ýokarky we ýokary dem alyş ýollarynyň mukamy bilen;
• şoňa görä-de, suw howdanynyň adam we haýwanlar tarapyndan çykarylmagy näçe ýokary bolsa, onda patogen mikroorganizmleri tapmagyň ähtimallygy şonça-da ýokarydyr we epidemiýa taýdan bu howp has howpludyr.
• Biogeniki hapalanmagyň derejesini kesgitlemäge mümkinçilik berýän gural – sanitariýa görkezijileridir.

Halkyň abadan durmuşda ýaşamagy ýurduň egsilmez baýlygy hasaplanýar. Şol sebäpden her bir ynsanyň öňünde goýýan esasy maksady öz saglygyny berkitmekden ybarat bolup durýandyr. Bilşimiz ýaly, biz halkymyzyň saglygyny gorap saklamak, onuň gadyryny bilmek babatda asylly ýörelgeleriň durmuşa geçirilýän döwründe ýaşaýarys. Mähriban Diýarymyzda bagtyýar raýatlarymyzyň saglygyny goramak maksady bilen gurulýan binalardyr desgalaryň üsti ýetirilip durulýar. Saglygy goraýyş ulgamynda düýpli özgertmeleriň durmuşa geçirilmegi, halkara ölçeglere laýyk gelýän saglygy goraýyş-anyklaýyş we ylmy-kliniki merkezleriň, köpugurly hassahanalaryň, şypahanalaryň yzygiderli gurlup, ulanmaga berilmegi, olarda döwrebap lukmançylyk enjamlarynyň ornaşdyrylmagy raýatlara edilýän hyzmatlaryň hilini ýokarlandyrmaga, keselleriň döremeginiň öňüni almaga ýardam berýär.

Bularyň mysalynda dünýä ülňülerine laýyk gelýän Halkara Endokrinologiýa we hirurgiýa merkezi hem işe girizilip, Aşgabat şäheriniň köp ugurly döwrebap saglygy goraýyş merkezi bolup durýar. Merkez 300 orunlyk bolup, onda döwrebap lukmançylygyň mümkin bolan ähli bölümleri bar. Endokrinologiýa merkezi - Bu toplumda endokrinologiki keselleriň we patologiki ýagdaýlaryň esasan hem, süýjili diabet keseli, galkan görnüşli mäz we böwreküsti mäzleriň keselleri, metaboliki sindromy wagtynda kesgitlenmesi üçin döredilip, zerur bolan bejeriş şeýle hem, ähtimal gaýraüzülmeleriň öňüni alyş çärelerini amala aşyrylýar.

Köp ýyllaryň dowamynda ýurdumyzyň saglygy goraýyş ulgamyna ýolbaşçylyk eden türkmen halkynyň Milli Lideriniň başlangyjy bilen öňe sürlen we işlenip taýýarlanylan «Saglyk» Döwlet maksatnamasynyň yzygiderli durmuşa geçirilmegi netijesinde, soňky ýyllarda bu ulgamyň düzümleri giňeldilip, maddy-enjamlaýyn binýady pugtalandyrylýar, ulgama innowasion tehnologiýalar, iň gowy dünýä tejribeleri we lukmançylyk ulgamyndaky gazanylanlar işjeň ornaşdyrylýar. Şunuň bilen bir hatarda, jemgyýetimizde sagdyn durmuş ýörelgelerini ornaşdyrmak, ilaty bedenterbiýe, sport bilen meşgullanmaga köpçülikleýin çekmek, öňüni alyş işlerini geçirmek, dürli gelip çykyşly keselleri irki döreýiş wagtynda anyklamak we netijeli bejermek möhüm wezipeleriň biridir.

Berkarar döwletimizde yglan edilen 2025-nji — Halkara parahatçylyk we ynanyşmak ýylynda halkymyzyň saglygyny goramak, sporty ösdürmek ugrunda ägirt uly işleri durmuşa geçirýän, ýurdumyzda sport çäreleriniň yzygiderli geçirilmegi, raýatlarymyzyň sagdyn we bagtyýar durmuşda ýaşamagy babatda dünýä nusgalyk işleri alyp barýan Gahryman Arkadagymyzyň we Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň janlary sag, belent başlary aman, tutumly işleri elmydama rowaçlyklara beslensin!

Şöhrat HUDAÝBERDIÝEW,
Myrat Garryýew adyndaky Türkmenistanyň Döwlet lukmançylyk uniwersitetiniň Mikrobiologiya kafedrasynyň öwreniji mugallymy.