Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe sanly tehnologiýalryň ösen döwürde maglumat howpsuzlygy iňňän möhümdir. Tehnologiýa garaşlylygyň artmagy bilen maglumatlaryň bozulmagy we kiber hüjümleri hem artýar. Şonuň üçin şahsyýetleriň we guramalaryň şahsy maglumatlarynyň ogurlanmazlygy üçin maglumat howpsuzlygyny ileri tutmagy möhümdir. Kiber hüjümleri bilen baglanyşykly töwekgelçiliklerden başga-da, maglumat howpsuzlygynyň möhüm bolmagynyň başga sebäpleri hem bar. Mysal üçin, maglumat howpsuzlygynyň pesligi gurama bolan ynamyň ýitmegine, guramanyň abraýyna zeper ýetmegine we işiň ýitmegine sebäp bolup biler.

Maglumat howpsuzlygy duýgur maglumatlary rugsatsyz girmekden, ulanmakdan, aýan etmekden, bozulmakdan, üýtgetmekden ýa-da ýok etmekden goramak üçin möhümdir. Kompýuter ulgamlaryny we torlaryny kiber howplardan goramak üçin birnäçe çäreleri we proseduralary öz içine alýar. Hakerler we kiber jenaýatçylar elmydama maglumatlary ogurlamak, zeper ýetirmek ýa-da amallary bozmak üçin kompýuter ulgamlarynda gowşak ýerleri gözleýärler. Bu ýagdaýlaryň öňüni almak üçin şu aşakdakylar maslahat berilýär:

Şahsy maglumatlary goraň. Sosial üpjünçilik belgileri, kredit kartoçkasy maglumatlary we parollar ýaly şahsy maglumatlar hakerler üçin gymmatly nyşandyr. Bu maglumata girenlerinden soň şahsyýeti ogurlamak, maliýe galplygy ýa-da beýleki zyýanly işler üçin ulanyp bilerler. Gorag diwarlary, şifrlemek we köp faktorly tanamak ýaly maglumat howpsuzlygy çäreleri şahsy maglumatlara birugsat girilmeginiň öňüni alyp biler.

Işiň üznüksizligini üpjün ediň. Amallaryny dolandyrmak üçin köp kärhanalar kompýuter ulgamlaryna we torlaryna bil baglaýarlar. Maglumatlaryň bozulmagy ýa-da kiber hüjümi kompaniýanyň abraýyna we maliýe ýagdaýyna ep-esli zyýan ýetirip biler. Yzygiderli ätiýaçlyk nusgalary, betbagtçylykdan halas ediş meýilnamalary we işgärleri taýýarlamak ýaly maglumat howpsuzlygy çäreleri, kiber hadysasy bolan ýagdaýynda işiň dowamlylygyny üpjün edip biler. Mundan başga-da, kiber hüjüm kompaniýanyň öndürijiligine ep-esli täsir edip biljek öndürijiligiň ýitmegine sebäp bolup biler.

Güýçli açar sözleri ulanyň. Açar söz, kompýuter ulgamlaryna we torlaryna rugsatsyz girmekden goramagyň birinji setiri. Çaklamak kyn açar sözleri ulanyň. Açar sözüniň düzüminde baş harp, setir harp, san we dürli simwollaryň bolmagy möhümdir. Açar sözüniň uzynlygy azyndan 8 elementden ybarat bolmaly. Mundan başga-da, dürli hasaplar üçin dürli parollary ulanmak we köne parollary hiç haçan ulanmazlyk möhümdir.

Programma üpjünçiligini täzeläň. Programma üpjünçiligi satyjylary, howpsuzlyk gowşaklyklaryny düzetmek üçin yzygiderli täzelenmeleri çykarýarlar. Iň soňky howpsuzlyk aýratynlyklarynyň bardygyna göz ýetirmek üçin programma üpjünçiligiňizi täzeläň. Mundan başga-da, täze howplardan goramak üçin antiwirus we antiwirus programma üpjünçiligini yzygiderli gözden geçirmek we täzelemek möhümdir.

Işgärleriň sowatlylygy. Islendik edara görnüşli tarap üçin işgärler iň gowşak baglanyşykdyr. Işgärlere maglumat howpsuzlygynyň ähmiýeti, şübheli işleri nädip kesgitlemeli we habar bermeli, açar söz dolandyrmak üçin iň täze maglumatlary öwrediň. Mundan başga-da, işgärlere soňky howplar we iň oňat tejribeler barada habarly bolmak üçin yzygiderli howpsuzlyk okuwlaryny geçirmek möhümdir. Bularyň ählisi ýerine ýetirilen ýagdaýynda şahsy we ýuridiki taraplaryň ynamly işi alyp barmagy mümkindir.

Berkarar döwletimizde yglan edilen 2024-nji ýylda – «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» ýylynda ýurdumyzda sanly ulgamy ornaşdyrmak babatda amala aşyrylýan işleriň ählisi bolsa, Gahryman Arkadagymyzyň we Arkadagly Serdarymyzyň halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da gowulandyrmak baradaky taýsyz tagallalarynyň netijesidir. Goý, halkyny bagtly geljege alyp barýan türkmen halkynyň Milli Lideriniň hem-de Arkadag Prezidentimiziň janlary sag, ömürleri uzak bolsun! Halk üçin, Watan üçin, eşretli döwür üçin yhlas siňdirip, durmuşa geçirýän tutumly işleri mundan beýläk hem rowaç alsyn!

Mansur KAMALOW,
Turkmenistanyň Inžener-tehniki we ulag kommunikasiýalary institutynyň Jemagat infrastrukturasy we inženerçilik ulgamlary fakultetiniň 4-nji ýyl talyby.