Hormatly Prezidentimiziň tassyklan “Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019-2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasyna” laýyklykda ýurdumyzyň oba hojalygynda köptaraplaýyn işler alnyp barylýar. Türkmenistanyň Hökümeti tarapyndan yglan edilen azyk garaşsyzlygyny doly gazanmak syýasaty häzirki döwürde özüniň ajaýyp miwelerini berýär. Ýurdumyzyň oba hojalygynda ösdürilip ýetişdirilýän dürli görnüşli ekinleri özüniň azyklyk gymmaty boýunça ýokary hilliligi bilen ösen daşary ýurtlarda ösdürilip ýetişdirilýän ekinler bilen bäsleşmäge ukyplydyr, şonuň üçin bu günki günde ýurdumyz özüniň oba hojalyk ekinleriniň hasylyny dünýä bazaryna çykaryp daşary ýurtlara eksport edýän döwletleriň hataryna goşuldy.

Türkmenistanda oba hojalyk ulgamy milli ykdysadyýetiň esasy pudaklarynyň biri bolup durýar. Ýurdumyzyň oba hojalygynda stragetiki ähmiýetli önümleriň köp görnüşi öndürilýär. Munuň özi mähriban diýarymyzda  oba hojalyk önümleriniň  ter we gaýtadan işlenilen görnüşleriniň bolelinligini döretmekde, ilatymyzyň azyk howpsuzlygyny üpjün etmekde, bazarlarymyzy  özümizde öndürilýän önümler bilen doldurmakda, senagaty ýerli çig mal bilen üpjün etmekde, umuman, ýurdumyzy hemmetaraplaýyn okgunly ösdürmekde we halkymyzyň  bagtyýar ýaşaýşyny üpjün etmekde möhüm orun eýeleýär.

Hormatly Prezidentimiziň başda durmagynda ýurdumyzyň oba hojalygyny ösdürmekde iňňän uly işler amala aşyrylýar. Şol bir wagtyň özünde halkymyza gök önümleri ter görnüşinde we gaýtadan işlenilen görnüşinde hödürlemek üçin we ýokary hilli azyk önümleriniň  bolçulygyny  döretmek üçin  anyk işler amala aşyrylýar.

Ýurdumyzda agrosenagat önümçiliginde miwe-gök önümlerini gaýtadan işlemek pudagy esasy orunlaryň birini tutýar. Esasan-da miwe-gök önümleri gaýtadan işleýän kärhanalarymyzda iň bir köp mukdarda gaýtadan işlenilýän gök önümiň biri hem pomidordyr. Pomidor ýurdumyzda ösdürilip ýetişdirilýän gök ekinleriň umumy meýdanynyň  esasy bölegini eýeleýär.

Pomidory gaýtadan işläp alynýan önümleri ýurdumyzyň miwe-gök önümleri gaýtadan işleýän  kärhanalarynda dürli-dürli görnüşlerde taýýarlanylyp, turşadylan pomidor, pomidor marinady, pomidor goýtmagy, püresi, pomidor şiresi, pomidor üwmeji we beyleki önümler taýýarlanylýar. Bulardan başga-da pomidordan taýýarlanan önümler balyk konserw önümçiliginde, işdäaçarlar we naharlyk konserwalary üçin guýma suwuklygy hökmünde ulanylýar.

Pomidory bütewüligine, şeýle-de goýaldylan we goýaldylmadyk görnüşde konserwirlemek mümkindir. Goýaldylan pomidor önümlerine pomidor püresi we pomidor goýtmagy degişlidir. Olary taýýarlamak üçin pomidor massasyny bugardyjy enjamlarda gaýtadan işlemek gerek bolýar.

Pomidor bütewüligine konserwirlenende doly bişen derejedäki pomidor ulanylýar. Pomidory gabygyndan aýrylan we aýrylmadyk görnüşinde konserwirlemek  bolýar. Önümiň ýokumlygyny, datlylygyny ýokarlandyrmak   üçin pomidor önümlerine hoşboý ys we tagam beriji ösümlikler goşulýar. Pomidory aýna ýa-da demir gaplara ýerleşdirilip, sürtülen pomidor massasy,  duzly-şekerli guýma suwuklygy ýa-da pomidor şiresi bilen dolduryp gaplamak bolýar. Ondan başga-da, bu konserwalar taýýarlanylanda nahar duzy, sirke turşulygy, limon turşulygy  goşulýar.

Esasan hem,  häzirki  döwürde biziň ýurdumyzyň we daşary ýurtlaryň azyk önümçiliginde pomidor önümleriniň  goýaldylan görnüşini öndürmekde durnukly tendensiýa saklanýar. Konserw önümçiliginde  pomidoryň bolelin möwsümlerinde ýörite häzirki zaman tehnologiki enjamlaryň kömegi bilen gury maddalarynyň mukdary 27-30%  bolan konsentratlary  taýýarlamak bolỳar. Bu bolsa pomidoryň ter görnüşinde ýok wagtlarynda gök önüm dadymlyk we naharlyk konserwleri we dürli tagamly üwmeçleri, nahara atylýan suwuk huruşlary,  püreleri, şireleri we içgileri taýýarlamaga mümkinçilik döredýär.

Pomidoryň iýmit gymmatlylygy onuň düzüminde   adam bedeni üçin örän möhümli  bolan maddalaryň barlygy bilen esaslanýar: gantlar, witaminler, organiki kislotalar, aminokislotalar, beloklar, fermentler, mineral duzlar, kletçatka, pektinler, ýaglar, fitonsidler we başga-da peýdaly biologiki işjeň maddalar. Şeýle hem bu gök önüm  ýokary hilli tagam görkezijilere eýedir. Olar işdäniň gowulanmagyna we  iýmitiň oňat siňmegine ýardam edýär. Pomidoryň adam iýmitinde giňden ulanylmagy iýmit, tagam we berhizlik häsiýetleri bolan  himiki düzümi bilen düşündirmek bolar. Pomidoryň himiki düzümi ösdürilip ýetişdirilişine, sortuna  we bişenlik derejesine baglydyr.

Pomidor önümleri hem özüniň ýokary  biologiki gymmatlygy, turşulyga garşy durup bilijilik işjeňligi we funksional häsiýetleri  bilen köp ỳyllaryň dowamynda alymlaryň ünsüni özüne çekip gelýär. Ylmy maglumatlara görӓ, aýratyn hem guradylan pomidor we konsentrirlenen pomidor önümleri uly gyzyklanma eýedir. Sebäbi olarda biologiki işjeň antioksidantlar (likopin, β-karotin, C-witamini, ýarym fenollar, flawanoidler) konsentrirlen görnüşde saklanýar. Has-da likopin özüniň gymmadyny diňe bir antioksidant häsiýeti bilen  ýüze çykarman, ol funksional iýmit önümlerini taýýarlamakda we iýmitlere   biologiki-işjeň goşundy hökmünde goşulyp şeýle-de sagaldyş-bejeriş  çärelerinde hem ulanmaga ýaramlydyr.

Pomidoryň iýmit gymmatlylygy onuň düzüminde  adam bedeni üçin gerekli birnäçe maddalaryň bardygy bilen düşündirilýär. Bu maddalar: gantlar, witaminler, organiki  kislotalar, aminokislotalar, beloklar, fermentler, mineral duzlar, kletçatka, pektinler, ýaglar, fitonsidler we beýleki birnäçe peýdaly biologiki  işjeň maddalar saklanýar. Pomidor  miweleri tagamy boýunça  ýokary hile eýedir. Olar işdäni açyjy, gowulaýjy we iýmit siňdirijilige ýardam berýär.

Şeýle-de pomidoryň gymmatlylygy onuň kaloriýalylygy bilen kesgitlenýär. Ol az kaloriýalylykyr. Şonuň üçin hem  olar adam bedeni  üçin peýdaly bolup, bedeniň artykmaç agramyny pese düşürýär.

Pomidoryň we pomidor önümleriniň rak keseline garşy täsiri onuň  düzüminde  adam bedeniniň kadaly işlemegi üçin örän möhüm bolan ýaňy-ýakynda  alymlar  tarapyndan  açylan madda karotinoid  likopiniň  saklanýandygy bilen düşündirilýär. Hut şu madda hem pomidoryň  gyzyl reňkli  bolmagyna ýardam berýär. Pomidoryň  gyzyl reňkli bolmagy hem onuň düzümindäki likopiniň we karotiniň pigmentleriniň garyndysyna baglydyr. Pomidoryň düzümindäki bar bolan karotinoidleriň aglaba bölegini ortaça 83%-ni likopin tutýar. Likopiniň antioksidant işjeňliligi karotinoidleriň toparynyň belli wekili  beta-karotiniň antioksidant işjeňliligine garanyňdan iki esse ýokarydyr. Likopiniň erkin radikallary weýran ediji täsirli göreşinde  oňa  bäşdeş  bolup biljek başga madda ýokdur.

Pomidory - gaýtadan işlemegiň möwsümini uzaltmak we pomidor önümleriniň öndürmeleriniň assortimentini  giňeltmek meselelerini üstünlikli amala aşyrmak  üçin, çig maly gaýtadan işlemegiň täze tehnologiki usullaryny ulanmak zerurlygy ýüze çykaryldy. Bu meseläniň çözgüdiniň geljegi bolan ugurlarynyň biri hem, tehnologiki  prossesleriň  intensifikasiýasynyň  täze  usullaryny işläp düzmekden ybaratdyr. Hususan-da, çig maly ýokary gyzgynlykly gurşawda owratmak we gomogenizasiýa prossesleriniň dürli fiziki  täsirlerini  peýdalanmak  esasynda alnyp   barlar.

Häzirki  döwürde bu gök önümsiz hiç bir desterhan hem oňup bilmezmikä diýýän, sebäbi onuň suwly kesim bölejikleri dürli-dürli naharlarymyzy, işdäçarlarymyzy taýýarlamak üçin örän zerur. Taýýarlanylyşy we düzümi boýunça tapawutlanýan pomidor üwmeçleri we souslary bolsa özüniň dürliligi bilen haýrana galdyrýar. Gaýtadan işlemegiň täze usullarynyň döremegi bilen, pomidordan taýýarlanylýan önümleriň assortimenti gün-günden artýar.

Pomidor önümleri özüniň tygşytly usul bilen taýýarlanylýandygy, ýokary iýmit  we biologiki gymmatlygy, baý funksional düzümi bilen tapawutlanýarlar. Bu hem olaryň halk köpçüligi tarapyndan giňden isleg bildirilýänligi bilen düşündirmek bolar. Şonuň esasynda hem, bu ylmy-barlag  işlerimiz pomidor önümleriniň görnüşlerini giňeltmäge, hilini ýokarlandyrmaga ýardam etjek täze tehnologiki prossesleriň we pomidor üwmejiniň düzüminde ýurdumyzda ösýän ýakymly ys we tagam berýän dermanlyk ösümliklerini ulanmak tehnikasyny  peýdalanmak özüniň  maksada laýyklylygyny göz öňünde tutmak gerek.

Pomidory aýna ýa-da demir gaplara salnyp, sürtülen pomidor massasy ýa-da duzly-şekerli guýma suwuklygy bilen başga-da pomidor şiresi bilen dolduryp gaplamak bolýar. Ondan başga-da, bu konserwalar taýýarlanylanda nahar duzy, sirke turşulygy, limon turşulygy, yakymly ys we tagam beriji ösümlikler ulanylýar. Goýaldylan pomidor önümlerine pomidor püresi we pomidor goýtmagy degişlidir. Olary taýýarlamak üçin pomidor massasyny bugardyjy enjamlarda gaýtadan işlemek gerek bolýar.

Konsentrirlenen pomidor goýutmagy iýmit önümçiliginde giňden ulanylýan önümleriň biridir. Pomidor goýutmagy  birnäçe önümleri taýýarlamaga esas bolup durýandyr: pomidor şiresini, köp görnüşli gök önüm şirelerini, içgilerini, üwmeçleri taýýarlamakda; et, balyk we gök önüm konserwleri öndürilende (guýma suwuklygynyň esasy düzüm düzüjileriniň biri hökmünde); guradylan  pomidor külkesini (poroşogy) öndürmekde ulanylýar.

Pomidordan her hili önümleriň we täzeden işlenen görmüşlerini taýýarlamak usullaryny we tehnologiýasyny döwrebaplaşdyrmak barada kafedramyzda  deslapky geçirilen ylmy-nazary, we praktiki barlaglarmyz bu pudagy kämilleşdirmegiň uly mümkinçilikleriniň  bardygyny görkezýär. Munuň üçin: pomidordan goýtmak, şire, işdäaçar konserw önümlerinde  goşundy hökmünde ulanmak, Gahryman Arkadagymyzyň "Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri" ylmy işlerinden gelip çykýan wezipeleripi göz öňünde tutup, ter dermanlyk ösümliklerinden  taýýarlanylan goşundylar goşmak arkaly pomidordan öndürilýän önümleriň hilini, durumlylygyny, ýokumlylygyny we datlylygyny has-da ýokarlandyrmakda uly  mumkinçilikleriň  bardygyny görkezýär.

Käkil BAZARGULYÝEWA,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Miwe-gök önümlerini gaýtadan işlemek hünäriniň talyby.