Türkmen halky her bir işiň başyny başlanda birnäçe yrym-ynançlary, däp-dessurlary ýerine ýetirýärler. Hojalygyň ähli ugurlary boýunça haýsy işiň başy başlansa ýagny, maldarlar mal bakanda, binagärler öý gurup başlanlarynda, bugdaý hasyly ekilende we ýygnalanda we gelin-gyzlarymyz hem öz el işlerine başlanlarynda hökman bir dessury ýerine ýetirýärler. Şol sanda türkmen halky sähetli gün diýip hem ýörite özleriniň gün senenamalaryny ýöredýärler. Mysal üçin: anna güni (penşenbe güni), anna agşamsy diýip hiç bir işiň başyny başlamaýarlar. Şolar ýaly dessurlary biziň milli geýimlerimiz taýýarlanylanda hem  duş gelmek bolýar. Bir zady unutmaly däl, türkmen halky islendik  kada-kanunyny, däp-dessuryny uzyn taryhyň dowamynda oýlap-ölçerip, pähim-paýhas eleginden geçirip, taraşlap-taraşlap kämil döretdi, özem zerur bolandan soň döretdi.

Türkmeniň milli egin-eşikleri biziň milletimiziň daşky görnüşi däl, ol köp babatda tebigat bilen hem baglydyr . Türkmenleriň dabaralara-baýramlara geýýän reňkli matalary hoşboý ysly bolýar.Ýylyň galan pursaty maýsasy asmana aýlanan sähra sary gussa, sary tukatlyk bolup ýatyr. Şol sebäpli  türkmen gelin-gyzlary ýazda ýiti açyk ýaşyl, gyzyl, al, melewşe, gök reňklerinden bolan eşikleri geýýärler. Şeýdibem, türkmen gelin-gyzlary türkmeniň gysgajyk ýazyny ýyl boýy dowam etdirýär.Türkmen ýigitleriniň geýýän toý geýimleri hem ýazyň reňkinde. Söweş güni türkmen ýigitleri mele çäkmenli, mele silkmeli. Türkmen kazylyk atlary hem mele bolýar. Ol reňkdäki geýim-gejimler bolsa, tebigatyň reňki bilen dessine garyşyp gidýär. Jahankeşdeleriň türkmen ýigitleriniň söweş usuly barada : “Olar hamana ýerden çykan ýaly birden peýda bolýarlar, gerek wagty hem ýere giren ýaly zym-zyýat bolýarlar” diýip ýazmasynyň syry nämede jemlenýär.

Türkmen halky özi üçin öndürýän keteni, begres, daraýy, gyrmyzy donluk, çäkmenlik matalary dokamagy şeýle bir kämil derejä ýetiripdir , hat-da XX asyryň ösen dokma senagaty hem olaryň milli eşikleri çalyşdyrar ýaly kämil matany öndürip bilmedi. Türkmen milli egin-eşikleriniň öz toplumy boýunça Orta Aziýanyň beýleki halklarynyň arasynda adaty egin-eşiklere ýakynlygy bardyr. XIX asyryň aýaklary XX asyryň başlary türkmen halkynyň egin-eşiklerinde umumy milli däpleriniň asyl nusgasyndaky “köneçillik” berkligini  saklap gelen döwri hasaplanýar. Şol döwre degişli zenan egin-eşikleri özüniň umumy sypaty, millilik häsiýetleri boýunça birnäçe ýüzýyllyklaryň dowamynda özboluşly amallary çeperçilik taýdan has-da baýlaşyp, goňşy halklaryňkydan düýpgöter tapawutlanypdyr.

Türkmen milli egin-eşikleriniň aýratynlyklary olaryň bejergilerinde we salynýan nagyşlarynda görmek bolýar. Geçmişde XX asyryň dowamynda çeper bejergisi sungat hökmünde özüniň belent sepgidine ýetýär. Türkmen gyzlary haçanda 7-10 ýaşa ýetenden soň bejergiň usullaryny we tilsimlerini ele alýar. El bejergileri – zenanlarda, erkekleriň we çagalaryň eşiklerinde, köýneklerinde, baş gabynda (tahýa, börük), baş atgyçlarynda (çyrpy, kürte, bürenjek), egne geýilýän donlar, aýallaryň aýak geýimlerinde bejergiler edilýär. Türkmen bejergileriniň reňk öwüşginleri birsydyrgyn ýönekeýdir. Nagyşlarda adatça sapaklaryň 4-5 görnüşi ulanylyp,  gyzylyň iki görnüşi (açyk we ýapyk), sary, ak, goňur (gara). Şu reňkler el-işleriniň milli äheňiniň özboluşlylygyny görkezýär. Türkmen gelin-gyzlarynyň el bejergileri köp dürlidir: basma, gaýma, keşde, köjime, çigme, ilme, orama, garalama, pugtama, Tikin usullary- kok atma, ýörmeme, ewşirme.  Ýüpekden işilip örülen dürli reňkli (gara bilen gyzyl) “aldymgaç” jähekleri aýal we erkek adamlaryň eşiginiň gyralaryna tutupdyrlar. Rus fabriklerinden satyn alnan setin, lastik, kolenkor ýaly nah matalar we eýran çitleri, begres we ýüpek matalar eşik tikmek üçin ulanylypdyr. Adatça türkmen zenanlary ähli egin-eşikleri elde tikipdirler. El-işleri bilen baglanyşykly hem birnäçe yrym-ynançlary, däp-dessurlary ýerine ýetiripdirler.

Gulälek Gummyýewa,
Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk institutynyň Ýol gurluşygy  fakultetiniň 5-nji ýyl talyby.