Halkymyzyň asyrlar boýy sünnäläp sungat derejesine ýetiren gymmatlyklarynyň biri hem türkmen milli lybaslarydyr. Lybaslar dünýä medeniýetiniň genji-hazynasyny düzýän mirasymyzyň naýbaşy nusgalarynyň hatarynda durýar. Olar halkymyzyň çeper döredijiliginiň iň nepis gözelliklerini özünde jemleýär.

Halk egin-eşikleri asyrlaryň dowamynda kemala gelip, barha kämilleşipdir. Türkmen tebigatynyň yssy-sowuk şertlerine laýyklykda geýinmek üçin dürli görnüşli egin-eşikler taýýarlanylypdyr. Olar milli çeper-bezeg sungatynyň kämil nusgasy bolan keşdeler bilen keşdelenip, has gözel görnüşe eýe bolupdyr. Milli lybaslar her kimiň ýaş aýratynlygyna görä tikilip taýýarlanylýar. Olary gündelik durmuşda, şeýle hem toý we ýas däplerine laýyklykda ýerine görä geýinmegiň halk tarapyndan kabul edilen düzgünleri bar. Şeýlelikde, müňlerçe ýyllaryň tejribesi esasynda geýinmegiň medeniýeti döräpdir. Gadymy däplerine-dessurlaryna ygrarly halkymyz milli geýim-gejimleri taýýarlamagyň we olary geýinmegiň medeniýetini hem arkama-arka dowam etdirip ýokary derejä ýetiripdir.

Maddy medeniýetimiziň aýrylmaz bölegini düzýän milli lybaslarymyzy taýýarlamagyň usullary halkyň baý taryhy tejribesine daýanýar. Olaryň ýerliginde, biçilişinde, tikilişinde, bejerilişinde, bezelişinde gelin-gyzlarymyzyň kämil paýhasy, çeper döredijiligi, yhlas siňdiren zähmeti aýdyň şöhlelenýär.

Halk egin-eşikleriniň döreýiş taryhy müňýyllyklaryň jümmüşine aralaşýar. Bu gadymy Diýarda öýde we senetçilik ussahanalarynda ýokary hilli matalar dokalypdyr. Ol nepis önümler daşary we içeri söwdanyň alyş-çalyş, söwda- satuw işleriniň iň geçginli harytlaryna öwrülipdir. Orta Aziýada tara guramasynda dokalýan dürli reňkli matalar peýda bolupdyr. Ýüpek matalaryň ýüzüne dürli reňkli sapaklardan nagyşlaryň edilmegi bolsa olaryň gymmatyny has hem artdyrypdyr. Orta asyrlarda ýüpekden, nahdan, ýüňden we zygyr süýüminden dokalan matalar dünýä bazarlaryna çykarylypdyr. Şol döwürlerde Merw bütin Gündogarda dokma önümçiliginiň iň meşhur merkezleriniň biri hasaplanypdyr. Merwde nagyşly gymmatbaha matalar dokalýan döwlet kärhanalary hem bolupdyr. Ol kärhanalarda hakyky ussatlar işläpdir. Olar matanyň ýüzüne halyflaryň adyny, şeýle hem öz atlaryny nagyşlap ýazypdyrlar. Şol bezeg ýazgylary barada Gahryman Arkadagymyz «Türkmen medeniýeti» atly kitabynda: «Orta asyrlarda türkmen topragy dokmaçylygyň barha pajarlap ösen mekanyna öwrülýär. Esasan hem, gadymy Merwde nagyşly, gymmatbaha matalar dokalan döwlet kärhanalary – tiražlary hereket edipdir. Merwde öndürilendigi, şeýle hem hilini kepillendirmek maksady bilen, senetçiniň ady ýazylan matalar orta asyrlar döwründe Gündogar bazarlarynda «türkmen matalary» diýlip şöhratlanypdyr. Türkmen tiražy matalary, esasan, zer geçirilen ýumşak ýüpekden dokalandygy sebäpli, örän ýumşaklygy, jana ýakymlylygy we owadanlygy bilen tapawutlanypdyr» diýip, belläp geçýär.

Şeýle hem alym Arkadagymyz bu kitabynda: «Beýik Seljuk döwletiniň gülläp ösen zamanasynda, esasanam, XI–XII asyrlarda dokalan kazyn, mülham, adras, daraýy, keteni, mollaýy, parawuz ýaly berk we nepis dokalan ýüpek matalardan örän mertebeli we owadan milli egin-eşikler tikilipdir. Şoňa görä-de şeýle gymmatly harytlar bazara çykarylman, dessine hökümdarlaryň, halyflaryň köşk gaznalaryna geçirilipdir» diýmek bilen ol nepis matalaryň köşk gaznasynyň gymmatlyklarynyň hatarynda goýulandygy barada maglumat berýär. Şeýlelikde, Merwde öndürilýän top-top ýüpek matalar we müňlerçe selleler halyflaryň hazynasynda toplanypdyr.

Aýtäç Orazowa,
Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk institutynyň Ýol gurluşygy fakultetiniň 5-nji ýyl talyby.